Podróż Żydowskie cmentarze

Pierwsze udokumentowane wiadomości o pobycie Żydów w Warszawie pochodzą z początku XV wieku. Świadczą o dobrze już wtedy rozwiniętym życiu wspólnoty, zajmującej się przede wszystkim handlem, lichwą i medycyną. Starozakonni zamieszkali w obrębie murów miejskich, w rejonie dzisiejszego Starego Miasta. W rejonie ich zamieszkiwania istniała murowana synagoga. W Starej Warszawie Żydzi osiedlili się na gruncie należącym do książąt mazowieckich i podlegali ich jurysdykcji. W 1482 lub 1483 roku książę Bolesław nakazał Żydom opuścić miasto. Przenieśli się do pobliskich miejscowości: Nowej Warszawy, Błonia, Pułtuska i Czerska. Po przyłączeniu Mazowsza do Korony król Zygmunt I Stary wydał w roku 1527 przywilej „De non tolerandis Judaeis”, zabraniając Żydom zarówno zamieszkiwać, jak i czasowo przebywać w Warszawie. Dzięki łasce protektorów czy specjalnym opłatom i podatkom udawało się niektórym zatrzymać w Warszawie. Osiedlali się początkowo przeważnie w jurydykach, czyli prywatnych miasteczkach wyłączonych spod jurysdykcji miasta. W czasie pruskiej okupacji Warszawy w latach 1796-1806 zalegalizowano pobyt Żydów w mieście pod warunkiem uiszczenia wprowadzonego już wcześniej tzw. biletowego oraz opłaty koszernej, ale mnożono ograniczenia. W latach 40. XIX wieku dostrzec można wyraźną koncentrację w rejonie, który stanie się później rdzennie żydowski, znany jako Dzielnica Północna, nazywana też nalewkowsko-muranowską. W roku 1862 ukazem carskim zniesiono ograniczenia mieszkaniowe dla Żydów. Do wybuchu I wojny światowej ostatecznie ukształtowała się w Warszawie dzielnica żydowska na Muranowie. Nazwa dzielnicy pochodzi od pałacu Józefa Szymona Bellottiego, budowniczego królewskiego, nazwanego "Murano" od weneckiej wysepki, skąd pochodził Bellotti. Tuż przed wybuchem II wojny światowej Muranów zamieszkiwało z górą 90% Żydów i tu po zajęciu Warszawy naziści utworzyli getto. Weneckie pochodzenie nazwy Muranów jest w tym kontekście gorzką ironią historii, bowiem słowo "getto" zostało użyte po raz pierwszy właśnie w Wenecji w 1516 roku. Warto zauważyć, że w 1939 roku w Warszawie zamieszkiwało prawie 360.000 Żydów, co stanowiło około 27% całej ludności stolicy. Wojna przyniosła zagładę warszawskim Żydom. Większość z nich straciła życie w komorach gazowych Treblinki i innych obozów zagłady, bądź poległa w czasie powstania w getcie wiosną 1943 roku. W końcu 1945 roku społeczność żydowska w stolicy liczyła zaledwie około 18.000 osób. Liczba ta stopniowo zmniejszała się w wyniku emigracji i dziś szacuje się, że w Warszawie mieszka około 5.000- 6.000 Żydów.

Na terenie Warszawy znajdują się obecnie trzy cmentarze żydowskie - na Woli, Bródnie i w Radości. Najstarszym z nich jest cmentarz na Bródnie, który powstał w 1780 roku. Największym - i najbardziej znanym jest cmentarz przy ulicy Okopowej na Woli. Po cmentarzu łódzkim jest to druga co do wielkości nekropolia żydowska w Polsce. Cmentarz został założony w 1806 roku za wałami miejskimi u wylotu ulicy Gęsiej. Do roku 1939 pochowano na nim około 150.000 osób, ale liczba spoczywających tu ludzi jest znacznie większa, jako że pochówki odbywały się także w okresie okupacji, zarówno przed jak i po utworzeniu przez okupantów getta, w którym zamknięto żydowską ludność z Warszawy i innych miast. Powierzchnia cmentarza wynosi dziś 33,4 ha. Jest to już jeden z ostatnich czynnych cmentarzy żydowskich w Polsce. Nekropolia wolska jest zarówno zabytkiem sztuki sepulkralnej, jak i świadectwem kultury materialnej Żydów polskich. Jest zarazem jednym z nielicznych cmentarzy żydowskich, który przetrwał zniszczenia wojenne. Można znaleźć tu nagrobki w formie tradycyjnych, pionowych płyt - macew, okazałe i oryginalne grobowce odchodzące w stylu od żydowskiej tradycji, ohele - kryjące groby cadyków i znanych rabinów czy wreszcie współczesne groby, których forma nie odbiega od nagrobków, spotykanych na polskich cmentarzach. Wiele pomników, których autorami byli m. in. Abraham Ostrzega, Feliks Rubinlicht, Bolesław Syrewicz, Henryk Stifelman, Mark Antokolski czy Mieczysław Lubelski stanowi prawdziwe dzieła sztuki. Wśród pochowanych tu Żydów znajdziemy zarówno mistrzów chasydyzmu jak i działaczy różnych prądów świeckich: asymilacji, syjonizmu, liberalizmu czy socjalizmu. Swój wieczny spoczynek znaleźli tu także krzewiciele języka hebrajskiego, literatury, dziennikarze, inżynierowie, lekarze, przemysłowcy, artyści, ludzie sztuki i teatru i naukowcy. Wielu znich, to ludzie zasłużeni również dla rozwoju polskiej kultury i gospodarki. Znajdziemy tu także kwatery Żydów - żołnierzy Wojska Polskiego poległych w kampanii wrześniowej 1939 roku i innych miejscach a także bezimienne mogiły ofiar terroru hitlerowskiego w getcie warszawskim. 

Od początku istnienia cmentarza był on własnością Gminy Żydowskiej, a opiekę nad nim sprawowało bractwo pogrzebowe (chewra kadisza). Dawniej na cmentarzu wznosił się dom przedpogrzebowy i późnoklasycystyczna synagoga. Obecnym właścicielem nekropolii jest Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego w Polsce. 

Cmentarz żydowski na Bródnie mieści się w dzielnicy Targówek, przy ulicy Odrowąża. Zajmuje on powierzchnię około 5 ha i znajduje się na nim około 3.000 nagrobków. Cmentarz został oficjalnie założony w 1780 roku przez Szmula Jakubowicza Sonnenberga, zwanegoZbytkowerem (1727-1801), nadwornego bankiera króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i dzierżawcę dzielnicy Targówek. Posiadał on rozległe dobra na Pradze (od jego imienia pochodzi nazwa Szmulowizny lub Szmulek). Zarówno on, jak i jego żona spoczęli na tym cmentarzu. Pierwsze oficjalne pogrzeby miały miejsce w 1784 roku, choć według Ignacego Schippera, pochówki odbywały się tu już wiele lat wcześniej. Spisy grobów w księgach praskiej gminy żydowskiej wymieniały bowiem zmarłych z połowy XVIII wieku: Rudę córkę Cwi, zmarłą w 1743 roku czy Menachema Mendla ha-Kohena, zmarłego w 1757 roku. W 1784 roku cmentarz został ogrodzony murowanym parkanem, a prace te sfinansowała żona Szmula Zbytkowera, Gitla Jakubiczowa - córka Jehudy Lejby Buka. W 1785 roku powstało bractwo pogrzebowe (chewra kadisza), kierowane przez samego Szmula Zbytkowera.

Choć po powstaniu cmentarza przy ulicy Okopowej kirkut bródnowski był miejscem pochówku przede wszystkim żydowskiej biedoty, to leżą tu też i znane osoby. Spośród nich pochowani tu zostali Abraham Stern - zegarmistrz, mechanik, konstruktor i uczony, twórca pierwszego na świecie arytmometru, oraz członkowie znanych i szanowanych rodzin żydowskich: Nissenbaumów, Sonnenbergów czy Bergsonów. Pochowano tu także poległych żołnierzy z pułku Berka Joselewicza oraz żydowskich uczestników Powstania Listopadowego.

W czasie II wojny światowej Niemcy zdewastowali cmentarz oraz wycięli cenne starodrzewy. Płyty nagrobne posłużyły im do wyłożenia dróg i lotnisk. Z około 300 tysięcy grobów istniejących przed wojną do naszych czasów dochowało się jedynie około 3.000 macew. Po wojnie następowała dalsza dewastacja cmentarza. W latach 50. XX wieku wiele macew ściągnięto traktorami na jedno miejsce oraz powywożono, jako materiał budowlany, w różne części Warszawy. Z pewnością wiele z nich do dziś znajduje się w różnych punktach miasta. W kwietniu 2007 roku część nagrobków odnaleziono w warszawskim ogrodzie zoologicznym oraz  w parku im. Jana Szypowskiego "Leśnika" na Grochowie. Dopiero w latach 80. XX wieku zaniedbanym zabytkiem zajęła się Fundacja Rodziny Nissenbaumów. Cmentarz ogrodzono żelaznym parkanem, w którym znajdują się trzy bramy. Cmentarz żydowski na Bródnie został uwieczniony w filmie Agnieszki Holland "Europa, Europa". 

Niestety cmentarz od wielu lat był miejscem spotkania miejscowego marginesu społecznego oraz stał się miejscem spacerów ze zwierzętami. Na macewach wchodzących w skład lapidarium malowano liczne napisy bezpośrednio obrażające społeczność żydowską a przy grobach odbywały się libacje alkoholowe. Z tego w względu cmentarz obecnie jest zamknięty i nie można go zwiedzać.  

Pierwsi Żydzi osiedlili się w Górze Kalwarii (jid. Ger) w 1802 roku. Gmina żydowska ukonstytuowała się w 1821 roku. W roku 1849 zbudowano drewnianą synagogę, a po jej pożarze w latach 1901-1902 powstał nowy murowany budynek synagogi. Rosnąca konkurencja żydowskich kupców i rzemieślników, a zwłaszcza dochody osiągane z produkcji i dystrybucji alkoholu budziły wielkie emocje i reakcje obronne przedsiębiorców chrześcijańskich. Nowym bodźcem rozwojowym dla społeczności żydowskiej okazało się ulokowanie w Górze Kalwarii w 1859 roku siedziby dynastii cadyków z rodu Alterów: Icchaka Majera (Gerer Rebe), jego wnuka Arie Lejba (Swas Emes) i prawnuka Abrama Mordechaja. Ich wiedza, autorytet i charyzma przyciągały do Góry Kalwarii tysiące chasydów pielgrzymujących z Polski i Europy Środkowo-Wschodniej. Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu Góry Kalwarii przez Niemców zakazano Żydom zajmowania się handlem, rzemiosłem i hodowlą i utrzymywania kontaktów z ludnością nieżydowską. Sam cadyk Alter z dwoma synami ukrywał się w Warszawie, a później dzięki pomocy urzędnika ambasady włoskiej i działaczy żydowskich przedostał się do Palestyny. W roku 1940 okupanci utworzyli w Górze Kalwarii getto, liczące około 3500 mieszkańców. Zostało ono zlikwidowane w lutym 1941 roku. W czasie likwidacji getta rozstrzelano kilkaset osób, a około 3000 wysłano do obozu zagłady w Treblince. Wojnę przeżyło jedynie kilkudziesięciu Żydów.

Cmentarz żydowski w Górze Kalwarii został założony w początkach XIX wieku. Dokładna data jego powstania nie jest znana. Nekropolia jest po raz pierwszy wspomniana w budżecie miasta na lata 1827-1832. Formalnym właścicielem cmentarza dozór bóźniczy w Górze Kalwarii stał się dopiero w 1864 roku. W okresie funkcjonowania cmentarza jego obszar był stopniowo powiększany. Znajdowały się na nim liczne macewy, ustawione w układzie rzędowym. Prawie wszystkie były ozdobione polichromiami. Na terenie cmentarza znajdował się duży ohel cadyków z dynastii Alterów, pokryty czterospadowym dachem. We wschodniej części kirkutu zlokalizowany był dom przedpogrzebowy. W czasie okupacji hitlerowskiej duża część nekropolii została zdewastowana. Wywieziono i wykorzystano jako materiał budowlany wiele macew, zburzono ohel Alterów i dom przedpogrzebowy. Na terenie cmentarza Niemcy dokonywali także egzekucji Żydów, których miejsce pochówku nie jest oznaczone. Obecny stan cmentarza to w dużej mierze zasługa Wolfa Karpmana, mieszkańca Góry Kalwarii i uczestnika powstania w getcie warszawskim. Przez wiele lat odszukiwał i przewoził na cmentarz zagrabione macewy, odbudował też ohel cadyków.  

Bodzentyn jest jednym z wielu urokliwych świętokrzyskich miasteczek, mogących poszczycić się bogatą historią. Więcej informacji o dziejach Bodzentyna zamieściłem w opisie mojej podróży "S(z)abat na Łysej Górze". Warto tu może przypomnieć, że po likwidacji dóbr biskupstwa krakowskiego w końcu XVIII wieku w Bodzentynie zaczęli się osiedlać liczni Żydzi (pomimo, że w miasteczku obowiązywał przywilej "de non tolerandis Iuaedeis", zakazujący im nabywania nieruchomości, zniesiony dopiero w 1862 roku). Osiedlający się w Bodzentynie starozakonni byli głownie rzemieślnikami i kupcami. Konkurencja z ich strony była na tyle skuteczna, że na początku XX wieku należało do nich ponad 90% funkcjonujących w miasteczku sklepów. W Bodzentynie w pobliżu kościoła pobudowano także synagogę, która niestety, nie dotrwała do naszych czasów. Gmach bożnicy składał się z dwóch pomieszczeń dla mężczyzn i dwóch dla kobiet. Bodzentyńscy Żydzi dysponowali także mykwą, którą władze zamknęły z powodu niespełniania wymogów sanitarnych. Budowę nowej łaźni rytualnej przerwał w 1939 roku brak funduszy. Gmina żydowska posiadała też rytualną rzeźnię i własny cmentarz, który zachował się do dziś. Jest on zlokalizowany na zboczu Góry Miejskiej. Umieszczone na kirkucie macewy były bogato zdobione ornamentami symbolicznymi, roślinnymi i zwierzęcymi i często zdradzały zajęcie, jakim parał się zmarły. Cmentarz żydowski w Bodzentynie został formalnie założony w 1867 roku, choć pochówki odbywały się na tym miejscu znacznie wcześniej. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1870 roku, najmłodszy - z 1934 roku. Ostatni pochówek na bodzentyńskim kirkucie miał miejsce na początku 1942 roku. Na powierzchni 1,2 ha zachowało się 66 macew, wykonanych z piaskowca. Na niektórych z nich, obok bogatej ornamentyki, zachowały się także fragmenty polichromii. Macewy zawierają inskrypcje zarówno w języku hebrajskim jak i w jidysz. Historia bodzentyńskich Żydów zakończyła się ich zagładą w czasie II wojny światowej. W roku 1940 okupanci utworzyli w miasteczku getto, w którym oprócz miejscowych, zamknęli również Żydów z pobliskich wiosek. Getto zostało zlikwidowane we wrześniu 1942 roku, a los jego mieszkańców dopełnił się w obozie zagłady w Treblince. 

Pierwsze informacje na temat Żydów w Bielsku Podlaskim (jid. Bielsk Podliask) pochodzą z XV wieku, kiedy to król Kazimierz Jagiellończyk oddał w dzierżawę myto dwóm Żydom z Łucka. W owym czasie społeczność żydowska była jednak nieliczna. Gmina żydowska powstała dopiero w 1542 roku. Była już wtedy synagoga. W drugiej połowie XVI wieku dochodziło w mieście do zatargów pomiędzy chrześcijanami i żydami. Być może spowodowało to opuszczenie Bielska przez Żydów, jako że spisy z końca XVI wieku nie odnotowują już ludności żydowskiej, choć według innych źródeł gmina żydowska istniała tu jeszcze do roku 1662. Ponowny napływ Żydów do Bielska Podlaskiego miał miejsce u schyłku XVIII wieku, a oficjalną zgodę na osiedlanie się uzyskali oni na przełomie lat 1802/1803. W roku 1807 w mieście powstała ponownie gmina żydowska. W II połowie XIX wieku Żydzi stanowili już ponad 65% mieszkańców Bielska Podlaskiego. Istniały wtedy trzy synagogi, bądź domy modlitwy. Udział ludności żydowskiej w populacji miasta zaczął maleć w XX wieku. W przededniu II wojny światowej wynosił on około 38%. Główna synagoga miejska została wzniesiona w 1898 roku. Była drewniana i znajdowała się w centrum Bielska, na miejscu starej świątyni. Otrzymała ona nazwę Jafe Einana (Ładne Oczy). Została ona rozebrana w czasie okupacji niemieckiej. Wokół niej znajdowało się kilka domów modlitwy - wszystkie rozebrano po wojnie. Obok głównej synagogi znajdowała się stara synagoga, zwana od imienia fundatora "Icł's Beth Midrasz". Jej ozdobą był wspaniały, misternie rzeźbiony aron ha-kodesz. Istniały także jescze dwie inne synagogi: "Szaarej Zion Beth Midrasz" (Bramy Syjonu) oraz synagoga wybudowana u schyłku XIX wieku przez Jowela Landaua i Tanchiela Grodzińskiego. W Bielsku Podlaskim istniała też łaźnia rytualna (mykwa), szkoła Talmud-Tora, jesziwa i żydowski dom sierot. Niestety, żaden z tych obiektów nie dotrwał do naszych czasów. W centrum miasta mieścił się także stary cmentarz żydowski, po którym nie pozostały żadne ślady. Nową nekropolię założono w 1807 roku przy drodze wylotowej do Brańska. Ostatni pochówek na nim miał miejsce w 1941 roku. W czasie wojny cmentarz został zdewastowany przez hitlerowców. Na uporządkowanej po wojnie części cmentarza pozostały jedynie resztki nagrobków. Brak jest tu macew, a kilka nagrobków postawiono już po wojnie jako pamiątki ufundowane przez rodziny zmarłych. W starszej części cmentarza zachowało się około 100 nagrobków, z których najstarszy pochodzi z 1850 roku. 

Los ludności żydowskiej Bielska Podlaskiego był podobny jak w wielu innych miasteczkach. W 1941 roku, po zajęciu tych terenów Niemcy utworzyli tu getto, które poza bielskimi, skupiało też Żydów z okolicznych miejscowości. Po jego likwidacji, w listopadzie 1942 większość mieszkańców wywieziono do Treblinki, gdzie zostali oni wymordowani, część wywieziono do getta w Białymstoku. 

Żydowscy mieszkańcy Leska są wymieniani już w XVI-wiecznych spisach ludności miasteczka. Osiedlający się tu Żydzi już w roku 1548 mieli własny cmentarz. W 1580 roku dokumenty mówią o istnieniu szkoły żydowskiej, a od 1608 roku w Lesku funkcjonowała też synagoga i szpital dla ubogich. Społeczność żydowska w mieście szybko wzrastała, szczególnie w II połowie XVII wieku. Zajmowała się ona głównie - podobnie jak i w innych miasteczkach -  rzemiosłem i handlem, dzierżawą szynków, udzielaniem pożyczek. Konkurencja i pogoń za zyskiem prowadziły do częstych konfliktów z ludnością chrześcijańską. Odrębny kahał w Lesku powstał w ostatniej ćwierci XVI wieku, wcześniej lokalna społeczność żydowska podlegała gminie w Przemyślu. Według spisu z 1765 roku w mieście żyło 587 Żydów, zaś leski kahał liczył ich 1656 i był najliczniejszą gminą żydowską na ziemi sanockiej. W tym czasie Lesko było jedynym miastem na tych terenach, gdzie Żydzi byli przyjmowani do prawa miejskiego na równi z chrześcijanami. W końcu XVIII wieku stanowili oni ponad połowę mieszkańców Leska. W tym czasie powstał w Lesku słynny ośrodek chasydzki. Pierwszym znanym cadykiem był Samuel Szmelke, a następnie działali tu Menachem Mendel ben Jakow, Naftali Cwi Horowic Ropczyce, Jokel Gluger, Abraham Chaim i Cwi Hirsz Friedman. W końcu XIX wieku Żydzi stanowili już ponad 61% ludności Leska. Dominowali w rzemiośle i handlu, a także mieli duże znaczenie w przemyśle (cegielnia, browar, gorzelnia, rafineria ropy naftowej). Na początku XX wieku w mieście działały liczne szkoły i stowarzyszenia żydowskie oraz partie polityczne (Poalej Syjon, Agudas Israel, Histadut i Mizrachi) i organizacje młodzieżowe (Ha Szomer ha-Cair, Ha-Noar ha-Cijoni, Cukunft). W mieście istniało 5 synagog: zachowana do dziś piękna manierystyczno-barokowa budowla z I połowy XVII wieku (jej wnętrze zostało, niestety, zdewastowane), synagoga chasydów z Sadogóry tzw. "Sadygierer klojz", Stara i Nowa Bóżnica i synagoga chasydów z Sącza tzw. "Sandzer klojz". Niestety, żaden z tych obiektów nie dotrwał do naszych czasów.

Cmentarz żydowski w Lesku został założony przed 1548 rokiem, gdyż z tej daty pochodzi najstarszy zachowany nagrobek Eliezera ben Meszulama. Nekropolia jest zlokalizowana na wzgórzu nieopodal synagogi. Do dziś na powierzchni 3 ha zachowało się około 2000 nagrobków (w tym 29 - z XVI i 42 - z XVIII wieku). Najstarsze macewy można odnaleźć na zboczu wzgórza po jego północno-wschodniej stronie. Są to kamienne płyty z inskrypcjami rytymi archaiczną czcionką. Na szczycie wzgórza znajduje się ok. 1500 nagrobków, stawianych tu od XVIII wieku. Mimo zniszczeń, widoczny jest rzędowy układ pochówków, a niektóre macewy mają resztki dawnych polichromii.

Po wybuchu II wojny światowej Lesko trafiło pod okupację sowiecką, a część Żydów powitała okupantów entuzjastycznie i nawiązała z nimi kolaborację. Po wybuchu wojny z ZSRR w 1941 roku miasto zajęli Niemcy, którzy wiosną 1942 roku utworzyli w nim getto dla ludności żydowskiej. Getto zlikwidowano po kilku miesiącach - część ludności rozstrzelano na miejscowym kirkucie, resztę wywieziono do obozu zagłady w Zasławiu. 

Łęczna (jid. Lenczni) - obok Tykocina, Włodawy czy Chęcin - jest jednym z tych niewielkich polskich miasteczek, których nie powinny omijać osoby interesujące się zabytkami kultury judaistycznej. W mieście zachowała się późnorenesansowa synagoga z 1648 roku z oryginalną bimą oraz szafą ołtarzową (aron ha-kodesz). Gmach synagogi został odbudowany, a w jej wnętrzu urządzono ciekawą wystawę judaików. 

Pierwsze udokumentowane wzmianki o społeczności żydowskiej w Łęcznej pochodzą z 1501 roku, a lokalny kahał powstał tu już w pierwszej połowie XVI wieku. W XVII wieku w mieście odbywały się obrady Sejmu Czterech Ziem (Waad Arba Aracot), stanowiącego centralną reprezentację gmin żydowskich. W II połowie XIX wieku Żydzi stanowili ponad 64 % wszystkich mieszkańców Łęcznej. Zajmowali się oni rzemiosłem, handlem, prowadzili transakcje finansowe, byli także dzierżawcami propinacji, właścicielami browarów, gorzelni i szynków. Wielu łęczyńskich Żydów wzięło udział w Powstaniu Styczniowym w 1863 roku.  Przez wiele lat Łęczna była także silnym ośrodkiem chasydyzmu - miał tu swój dwór znany cadyk Szlomo Jehuda Lejb Łęczner a potem jego następcy. Podczas II wojny światowej naziści utworzyli w mieście getto i obóz pracy przymusowej, w których zamknięto Żydów z Łęcznej oraz Czech i Słowacji. Mieszkańcy getta, po jego likwidacji w 1942 roku znaleźli śmierć w Sobiborze oraz Trawnikach. Około tysiąca Żydów rozstrzelano w masowych egzekucjach na terenie miasta w 1942 i 1943 roku. 

XVI-wieczny cmentarz żydowski w Łęcznej znajduje się przy ul. Pasternik. Ostatni znany pochówek na nim miał miejsce w 1942 roku. Nagrobki na cmentarzu ustawione były rzędami - na przemian rząd pochówków mężczyzn i rząd pochówków kobiet. Macewy wykonane były ze sprowadzanego z Szydłowca kamienia piaskowcowego. Do dziś na terenie cmentarza nie zachował się żaden widoczny nagrobek, choć z pewnością pod warstwą ziemi wciąż tkwią stare macewy. Po II wojnie światowej na terenie nekropolii pozostało kilkaset nagrobków. Zostały one jednak rozkradzione i wykorzystane jako materiał budowlany. Na przełomie lat 50. i 60-tych XX wieku zdewastowany kirkut zaorano i obsadzono drzewami. W 2005 roku, z inicjatywy rabina Mejera Izraela Gabaya z Ukrainy, na terenie nekropolii odbudowano ohel cadyka Szlomo Jehudy Lejba Łęcznera. Kilkanaście macew odzyskanych w różnych punktach miasta zabezpieczyli pracownicy Muzeum - dziś można je obejrzeć złożone obok synagogi. Najstarsza z nich pochodzi z 1906 roku. Posiadają one zdobienia i inskrypcje w języku hebrajskim.

Zalewo to niewielkie miasteczko położone około 35 kilometrów na północ od Iławy. Więcej informacji o jego historii i zabytkach zamieściłem w opisie mojej podróży "Miasta Pogezanii". Ciekawostką jest, że w Zalewie jeszcze przed II wojną światową istniała spora gmina żydowska dysponująca własnym cmentarzem i synagogą. Pierwszym Żydem zameldowanym w Zalewie był kupiec Hirsz Hammerstein, który obywatelstwo miasta otrzymał w 1816 roku. Warto jednak odnotować, że już w 1813 roku mieszkał tu (być może jedynie czasowo) inny Żyd - Natan Joseph Fürst, który wyposażył na wojnę z Francją jednego żołnierza piechoty. Niewykluczone, że osiedlił się on z czasem na stałe w mieście, gdyż nazwisko Fürst było dość popularne wśród zalewskich Żydów. Ciekawa jest także informacja dotycząca starań Żyda, niejakiego Joachima Marka z Flatowa, który już w 1785 roku prosił o przyznanie mu zezwolenia na osadnictwo. W piśmie skierowanym do króla pruskiego uzasadniał, że posiada spory majątek, a także gotów jest sprowadzić do miasta sukno i porcelanę z Berlina. Zobowiązywał się także przekazywać dla kasy miasta 5% swoich dochodów. Prośba została odrzucona.

Zachowany do dziś cmentarz został założony przez kupca Josifa Saula Rosenbacha w 1829 roku. Ten sam kupiec wraz z Salomonem Lasersteinem wykupił w 1838 roku plac przy ul. Więziennej, wraz z domem dzwonnika, gdzie założono dom modlitwy. Rosenbach cieszył się dużym zaufaniem mieszkańców gdyż w 1840 roku wybrano go do Rady Miejskiej. Jego grób znajduje się do dziś na cmentarzu żydowskim. W dniu 12 października 1844 roku król Fryderyk Wilhelm IV zatwierdził istnienie w Zalewie gminy żydowskiej i prawnie zezwolił na prowadzenie synagogi oraz użytkowanie cmentarza.

W okresie hitlerowskim nastąpiły prześladowania ludności żydowskiej. W dniu 9 listopada 1938 roku (tzw. Kristallnacht) wybuchł pożar synagogi. Następnego dnia członkowie SA aresztowali rabina Płońskiego, wraz z małżonką stawiając im zarzut podpalenia. Od tego też czasu podejmowano coraz to bardziej radykalne kroki w celu usunięcia pozostałych w mieście Żydów. Jedna z ostatnich osób pochodzenia żydowskiego, Anna Oschizko - półżydówka, która od 1923 roku wyznawała wiarę chrześcijańską, została zabrana, najpewniej do obozu koncentracyjnego w 1942 roku. W tym okresie cmentarz został zniszczony i aż do końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku był zarośnięty, nie oznakowany i stopniowo ulegał dewastacji. Dopiero w roku 2003 Stowarzyszenie Społeczne "Nasza Więź" przedstawiło projekt mający na celu ratowanie cmentarza. W 2004 r. przyznano Stowarzyszeniu 5.500 złotych na odnowienie kirkutu. Dziś zalewska nekropolia należy do najlepiej zachowanych tego typu obiektów na obszarze dawnych Prus Wschodnich.

Strzegowo to osada na północnym Mazowszu, położona w pobliżu Mławy na szlaku Warszawa - Gdańsk. Żydzi zaczęli się tu osiedlać w XIX wieku, co było związane z industrializacją wsi. Strzegowski kahał uzyskał samodzielność na początku XX wieku, po oderwaniu się od gminy w pobliskim Radzanowie, a organizatorem gminy był rabin Icchak Srebrnik, którego wspierali miejscowi rzezacy - Abraham Icchak Rozenberg oraz Szmul Berisz Rozenberg. Dzięki miejscowym targom i drobnej wytwórczości żydowska społeczność Strzegowa do wybuchu II wojny światowej przeżywała okres rozwoju. Przez cały okres międzywojenny działały tu bractwa religijne - Chewra Bikur Cholim, Chewra Kadisza, Chewra Misznas i Linas Chacedek oraz partie polityczne i związane z nimi organizacje, reprezentujące różne nurty - Agudas Isroel, Cejrej Agudas Isroel, Mizrachi, Hapoel Hamizrachi, Bund, Cukunft, Syjoniści Ogólni, Tarbud, Hechaluc, Hanoar Hacijoni, Haszomer Haleumi, Haszomer Hacair czy Poalej Syjon. Na terenie gminy istniały religijne szkoły - chedery oraz szkoła "Bejt Jakow". W Strzegowie istniały także inne instytucje żydowskie - kasa pożyczkowa "Gemilus Chesed", Bank Żydowski, Organizacja Kupców Żydowskich i Związek Rzemieślników Żydów.

Wybuch II wojny światowej przyniósł strzegowskim Żydom zagładę. W I połowie1941 roku Niemcy planowali przesiedlenie tutejszej ludności żydowskiej do getta w Mławie. W tej sytuacji miejscowy Judenrat (w skład którego wchodzili: Bencjon Bogen, Baruch Rebek, Judel Stawicki, Mosze Michel Sapirsztejn i Judel Szapiro) zaczął - paradoksalnie - zabiegać o utworzenie getta w Strzegowie, które ostatecznie powstało 1 listopada 1941 roku. W styczniu i lutym następnego roku do strzegowskiego getta przesiedlono Żydów z Bieżunia, Drobina i Sierpca, a łączna liczba jego mieszkańców osiągnęła około 2.000 osób. W pierwszym okresie istnienia getta sytuacja aprowizacyjna mieszkańców była znośna, dzięki rozpowszechnionemu wśród Niemców łapownictwu. Uległa ona radykalnemu pogorszeniu wiosną 1942 roku, wraz z nasileniem się represji skierowanych przeciwko Żydom. Mieszkańcy getta pracowali na roli. W listopadzie 1942 roku Niemcy zlikwidowali getto. Na początku tego miesiąca osoby starsze i chore wywieziono do Mławy, gdzie dołączono je do transportu do Treblinki. Pozostałych mieszkańców wywieziono w końcu listopada do Auschwitz. Po wojnie życie żydowskie w Strzegowie nie odrodziło się.

Do naszych czasów zachował się miejscowy kirkut, położony w odległości około 1 km od osady, a na nim - kilkanaście macew z inskrypcjami w języku hebrajskim. Aby trafić na ten cmentarz trzeba, jadąc od Warszawy, skręcić za stacją PKN "Orlen" w lewo i wzdłuż długiego betonowego ogrodzenia pojechać (lub pójść) polną drogą aż do widocznego lasu. Informacja w internecie podaje, że nekropolia jest zlokalizowana przy drodze do Radzanowa, co nie jest ścisłe i może wprowadzić w błąd. 

Początki osadnictwa żydowskiego w Kazimierzu Dolnym (jid. Kuzmir) to prawdopodobnie wczesne średniowiecze - być może koniec XI wieku. Niektórzy badacze twierdzą, że w XIV wieku, za panowania króla Kazimierza Wielkiego istniała tu już zorganizowana gmina żydowska. Jednakże najstarsze wzmianki źródłowe o społeczności żydowskiej, zamieszkującej to miasto pochodzą dopiero z początków XV stulecia (z 1406 roku). Potwierdzenie istnienia gminy znajdujemy w późniejszym o wiek rejestrze osiedli żydowskich z 1507 roku. Faktem jest, że obok Lublina, Chełma i Szczebrzeszyna gmina kazimierska była jedną z najstarszych na Lubelszczyźnie. Do rozwoju osadnictwa żydowskiego w Kazimierzu przyczyniło się niewątpliwie korzystne położenie miasta na szlaku handlowym przy przeprawie przez Wisłę i rola, jaką Kazimierz odgrywał w handlu i spławianiu zboża do Gdańska. W połowie XVI wieku Żydzi stanowili około 16% ludności miasta. Podobnie jak w niektórych innych miastach kazimierscy Żydzi mogli "przystępować do prawa miejskiego", czyli uzyskiwać pełne prawa obywateli, jednakże wiązało się to z wysoką opłatą, na którą stać było jedynie nielicznych. Dzielnica żydowska w Kazimierzu (zwana Na Tyłach) zlokalizowana była na południowy wschód od Rynku Głównego i zabudowana była - w odróżnieniu od dzielnic chrześcijańskich - głównie drewnianymi budynkami. Prawdopodobnie w połowie XVI wieku powstała tam pierwsza drewniana bóżnica, która po kilkunastu latach, w 1567 roku, padła pastwą pożaru. Przed rokiem 1622 zastąpiła ją murowana synagoga, wzniesiona prawdopodobnie w tym samym miejscu, co późniejsza XVIII-wieczna, która funkcjonowała do czasów II wojny światowej. Pomiędzy społecznościami chrześcijańską i żydowską dochodziło dość często do konfliktów na tle ekonomicznym (handel zbożem, prawo propinacji), które starano się łagodzić poprzez zawierane ugody. W czasach wojen w II połowie XVII wieku miasto, a wraz z nim i społeczność żydowska, mocno ucierpiało. W 1656 roku Kazimierz został spalony przez wojska hetmana Stefana Czarnieckiego, a większość Żydów została wymordowana. Do odrodzenia się życia żydowskiego przyczynił się król Jan III Sobieski, który nadał tamtejszym Żydom szerokie uprawnienia. Odnośny dokument głosił iż "chcąc miasto do dawnej przywrócić perfekcyi zezwala niewiernym Żydom dać wolność i pozwolić szynki, handle i przekupieństwa wszelakie prowadzić, piwa i miody robić, browary swoje budować." Żydzi uzyskali wówczas także nieograniczone prawo nabywania nieruchomości i budowy domów, a król zabronił ich prześladowania. Podobne uprawnienia uzyskali w Kazimierzu także osiedlający się w mieście Grecy i Ormianie. Bogacąca się szybko społeczność żydowska zaczęła wypierać chrześcijan z kamienic w okolicach rynku. W końcu XVIII wieku ponad 90% najokazalszych domów należała do Żydów. Na początku XIX wieku, obok tradycyjnego nurtu religijnego pojawił się w Kazimierzu ruch chasydzki. Prawdopodobnie w 1827 roku osiadł tu cadyk Ezechiel ben Cwi-Hirsz Taub, którego potomkowie stali się założycielami dynastii chasydzkich w centralnej Polsce, a w roku 1925 jeden z nich - Szmuel Elijahu Taub - założył osadę rolniczą w Palestynie. W latach 80. XIX wieku w Kazimierzu osiedlił się też cadyk z Czarnobyla Mordechaj Twerski, który jednakże w 1905 roku przeniósł się wraz z wyznawcami do Warszawy. W tym czasie Żydzi stanowili już 89% populacji Kazimierza. Po I wojnie światowej ich liczba znacznie się zmniejszyła - stanowili wówczas około 40% mieszkańców. W okresie międzywojennym życie żydowskie w Kazimierzu rozwijało się bardzo dynamicznie. W mieście działały żydowskie partie polityczne i organizacje społeczne. Powstała żydowska biblioteka, kluby sportowe "Makabi" i "Sztern", kasa zapomogowa, prywatne szkoły. Z inicjatywy syjonistów powstała też szkoła hebrajska. W Kazimierzu i okolicach nakręcono też dwa popularne wśród Żydów filmy: "Dybuk" oraz "Jidł mitn fidł". Tuż przed wybuchem II wojny światowej w mieście mieszkało około 2500 Żydów, co stanowiło 64% populacji. Podczas okupacji niemieckiej Kazimierz Dolny znalazł się w dystrykcie lubelskim Generalnego Gubernatorstwa (General Gouvernement). Los społeczności żydowskiej był podobny, jak w wielu innych miejscach okupowanej Polski. Przymus pracy, nakaz noszenia opasek z gwiazdą Dawida, blokada kont, pozbawienie świadczeń socjalnych, a w 1940 roku - przesiedlenie do getta, utworzonego na terenie tradycyjnej dzielnicy żydowskiej, do którego przewieziono również Żydów z okolicznych miejscowości. Warunki życia w przeludnionym getcie były bardzo ciężkie, a ludność dziesiątkowały głód i choroby. W marcu 1942 roku Niemcy rozpoczęli ostateczną likwidację kizimierskiego getta. Mieszkańców przepędzono pieszo do stacji w Nałeczowie, skąd wywieziono ich koleją do obozu zagłady w Bełżcu. Żydowska dzielnica została rozebrana, a jej pozostałości - spalone. Dziś jedynym jej reliktem jest odrestaurowana synagoga oraz zrekonstruowany budynek jatek przy Małym Rynku.

Pierwszy cmentarz żydowski w Kazimierzu Dolnym powstał prawdopodobnie na przełomie XV i XVI wieku tuż za ówczesną dzielnicą żydowską u stóp wzgórza Sitarz. Rozkład grobów na nim był dość chaotyczny. Wiele macew zamożniejszych Żydów wyróżniało się bogatą ornamentyką - zwłaszcza grób cadyka Ezechiela Tauba. Nie zachowały się jednak żadne przekazy ikonograficzne. Cmentarz został zdewastowany przez Niemców już na początku okupacji. Okupanci wykorzystali macewy do utwardzenia terenu przy siedzibie magistratu i brukowania ścieżek wiodących do szaletów. Na terenie cmentarza Niemcy zbudowali baraki i kasyno wojskowe. Obecnie mieści się tam szkolne boisko.

Ponieważ w końcu XVIII wieku opisany wyżej cmentarz znalazł się w obrębie zwartej zabudowy miejskiej, gmina żydowska stanęła przed koniecznością zorganizowania nowego miejsca pochówku. W roku 1851 powstała nowa nekropolia, zlokalizowana na zboczach wąwozu na Czerniawach. Również i ten cmentarz został niemal doszczętnie zniszczony przez Niemców. Na jego terenie okupanci dokonywali egzekucji zarówno Żydów, jak i Polaków.

W latach 80. XX wieku z ocalałych macew utworzono lapidarium, zaprojektowane przez inż. Tadeusza Augustynka. Płyty nagrobne starano się zgrupować zgodnie z żydowskim podziałem na kwatery męskie i kobiece, a większość macew umieszczono na pękającej w środku "ścianie płaczu", która ma symbolizować tragiczny los polskich Żydów. Część macew ustawiono w lesie, po drugiej stronie pomnika. 

Tykocin (jid. Tiktin) to niewielkie podlaskie miasteczko położone nad Narwią w odległości około 35 kilometrów na zachód od Białegostoku. Pierwsi Żydzi osiedlili się tu w 1522 roku, korzystając z przywileju wydanego przez wojewodę wileńskiego i trockiego Olbrachta Gasztołda. Otrzymali oni wówczas plac w dzielnicy Kaczorowo pod budowę synagogi, miejsce na urządzenie cmentarza oraz uzyskali pozwolenie na budowę kramów w rynku i prowadzenie wszelkiego rodzaju handlu. Wkrótce powstała w Tykocinie gmina żydowska, a w roku 1576 uzyskane przez Żydów przywileje potwierdził i rozszerzył król Stefan Batory. Żydzi uzyskali wówczas prawo prowadzenia handlu we wszystkich miastach i wsiach królewskich, a także w ośrodkach prywatnych, należących do duchowieństwa i szlachty. Tykocińscy Żydzi utrzymywali się głównie z handlu solą, przyprawami i tkaninami oraz z prowadzenia operacji finansowych. Już na przełomie XVI i XVII wieku Tykocin stał się ważnym ośrodkiem kultury i nauki talmudycznej. Mieszkało tu wielu rabinów i znawców Tory, wśród nich Rywka Tiktiner, córka rabina Meira Tiktinera, autorka nowatorskiego dzieła "Meneket Riwka" o roli kobiety w życiu żydowskim i wychowaniu dzieci, wydanego w Pradze w roku 1609, już po jej śmierci. Kolejni królowie z dynastii Wazów, panujący w Rzeczypospolitej w XVII wieku - Zygmunt III, Władysław IV i Jan Kazimierz - potwierdzali przywileje tykocińskich Żydów. W roku 1621 tykocińska gmina uniezależniła się od kahału w Grodnie, a w roku 1642 na miejscu drewnianej bóżnicy postawiono okazałą barokową synagogę, która zachowała się do naszych czasów. Jej architektura była wzorowana na synagodze pińskiej, a tykocińska świątynia była w XVII i XVIII wieku drugą co do wielkości synagogą w Koronie (po synagodze krakowskiej). Pomimo zniszczeń, jakich Tykocin zaznał podczas potopu szwedzkiego, społeczność żydowska szybko odbudowała się i wkrótce stała się jedną z najzamożniejszych gmin na Podlasiu. Rozwijało się rzemiosło (zwłaszcza krawiectwo) i handel, wielu Żydów utrzymywało się także z arendy i lichwy. W tym okresie działało w Tykocinie wielu znanych talmudystów m. innymi Menachem Dawid ben Icchak, Szmuel Eliezer ben Jehuda Edels, Joszua ben Josef, Elijahu Szapira czy Szalom Eliezer Rokeach. W I połowie XVIII wieku dochodziło też wewnątrz społeczności żydowskiej do konfliktów pomiędzy Żydami polskimi i litewskimi, w rezultacie których w 1739 roku oskarżono tych ostatnich o przymusowe nawracanie chrześcijan na judaizm. Choć ostatecznie oskarżenie to odrzucono, to sprawa położyła się cieniem na życiu całej społeczności. W okresie zaborów Tykocin utracił dawne znaczenie na rzecz szybko rozwijającego się Białegostoku. Gmina zaczęła podupadać. Po włączeniu Tykocina do zaboru rosyjskiego (początkowo miasto wchodziło w skład Prus) doszło nawet do jej delegalizacji. Wiek XIX przyniósł także falę emigracji tykocińskich Żydów w poszukiwaniu pracy i lepszych warunków życia - głównie do Ameryki. Również okres międzywojenny nie przyniósł powrotu do dawnej świetności, choć życie żydowskie w miasteczku rozwijało się. Działało szerokie spektrum partii politycznych i organizacji społecznych, choć dominującym nurtem byli w Tykocinie syjoniści i ortodoksi (Agudas Israel). Tuż przed wybuchem II wojny światowej Żydzi stanowili około 45% mieszkańców Tykocina. Również przez cały okres międzywojenny trwała emigracja Żydów do Ameryki oraz - za sprawą propagandy syjonistycznej - do Palestyny. Po wybuchu wojny Tykocin dostał się pod okupację sowiecką i niestety, część społeczności żydowskiej podjęła kolaborację z okupantem. Miało to tragiczne konsekwencje, gdyż po wkroczeniu w roku 1941 na te tereny wojsk niemieckich doszło do licznych grabieży mienia i aktów gwałtu ze strony nie tylko Niemców, ale i ludności polskiej. W dniach 25 i 26.08.1941 roku oddziały białostockiego Sonderkommando SS pod dowództwem Wolfganga Burkera dokonały masowej egzekucji około 1.400 tykocińskich Żydów, a pozostałych przy życiu wywieziono do białostockiego getta, skąd prawie wszyscy trafili do obozu zagłady w Treblince. Ocalało zaledwie około 20 osób, które po wojnie wyemigrowały do Palestyny.

Cmentarz w Tykocinie - a właściwie to, co z niego pozostało - to jedna z najstarszych nekropolii żydowskich w Polsce. Jest zlokalizowany na niewielkim wzgórzu w odległości kilkuset metrów od synagogi, nieopodal drogi do Kiermus i Pentowa. Istnieje od 1522 roku. Cmentarz został niemal całkowicie zniszczony przez Niemców w czasie ostatniej wojny. Usunięto większość macew i płyt nagrobnych, rozebrano dużą część cmentarnego muru. Do dewastacji nekropolii przyczyniła się także część mieszkańców, którzy po wojnie wykorzystywali macewy dla własnych potrzeb (np. przerabiano je na tarcze szlifierskie). Do dziś zachowało się jedynie około 100 nagrobków, wykonanych w większości z granitu. Większość jest jednak w dość kiepskim stanie. Najstarszy zidentyfikowany nagrobek pochodzi z 1754 roku. 

W pobliżu Tykocina, w lesie w Łopuchowie znajduje się także masowa mogiła Żydów - ofiar wspomnianej wyżej egzekucji, przeprowadzonej przez SS w sierpniu 1941 roku.

Pierwsze rodziny żydowskie osiedliły się w Ostródzie w XVIII wieku. Początkowo gmina była niewielka, lecz w połowie XIX wieku liczyła już ponad 100 osób, a w końcu stulecia - gdy była najliczniejsza - ponad 220 osób. Do najznaczniejszych rodzin żydowskich w Ostródzie należeli Samulonowie, którzy handlując porcelaną i zajmując się sukiennictwem dorobili się znacznego majątku i znacznej renomy wśród kupców. W okresie międzywojennym społeczność żydowska w Ostródzie stale zmniejszała się, by w roku 1937 osiągnąć 75 osób. W okresie międzywojennym w mieście działały organizacje żydowskie: Związek Rzeszy Żydowskich Żołnierzy Frontowych, Stowarzyszenie Żydowskiej Historii i Literatury i Ostródzkie Niemiecko-Żydowskie Towarzystwo Miłośników Wędrowania. Zamieszkujący Ostródę Żydzi zajmowali się głownie handlem, część z nich utrzymywała się z rzemiosła. Niektórzy Żydzi brali czynny udział w życiu miasta - pełnili funkcje radnych i zasiadali w magistracie. Oczywiście - tylko do czasu objęcia władzy przez NSDAP. Później zostali oni odsunięci od życia publicznego, a w mieście często dochodziło do bojkotu żydowskich sklepów i innych aktów wymierzonych przeciwko Żydom. W roku 1939 gmina żydowska w Ostródzie została rozwiązana.

Cmentarz żydowski w Ostródzie został założony już w 1735 roku. Nie istniała wówczas jeszcze synagoga, którą zbudowano dopiero w 1893 roku. Był to duży murowany budynek w stylu mauretańskim, architektura którego była wzorowana na synagodze bydgoskiej. W listopadzie roku 1938, w czasie akcji "Kristallnacht" synagoga została zniszczona, a cmentarz został zaorany. W czasie II wojmy światowej położony na tzw. Polskiej Górce cmentarz, leżący w sąsiedztwie cmentarza chrześcijańskiego został niemal doszczętnie zniszczony przez Niemców. Do dalszej dewastacji doszło w latach 50.XX wieku. Do dziś, na powierzchni około 0,2 ha zachowały się jedynie dwa nagrobki i fragmenty wielu porozbijanych macew. 

Początki osadnictwa żydowskiego w Siemiatyczach nie są udokumentowane. Wiadomo jest, że podobnie jak większość podlaskich Żydów byli to przybysze z Europy Zachodniej. W zapisie z 1690 roku znajdziemy skargę siemiatyckich mieszczan na Żydów, którzy wykupili dużą część ich majątków, uchylając się jednak od płacenia podatków i innych świadczeń na rzecz całej społeczności. W latach późniejszych liczba osadników wzrosła a stosunki z ludnością chrześcijańską ułożyły się poprawnie. Z biegiem lat, populacja żydowska stała się najliczniejszą grupą narodowościową w mieście, stanowiąc około 53% mieszkańców. Podobnie jak w wielu innych miasteczkach siemiatyccy Żydzi zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem. Ciekawostką, o której wie niewielu jest fakt, żetwórca koncepcji syjonizmu pochodził z Siemiatycz. Nazywał się on Gedaliah i nieml 200 lat przed Teodorem Herzlem i Kongresem W Bazylei wystąpił on z koncepcją budowy żydowskiego państwa w Palestynie, dokąd udał się wraz ze swym bratem Mojżeszem.

Tutejszy cmentarz żydowski powstał w XVIII wieku. Po pożarze miasta w roku 1758 księżna Anna Jabłonowska postanowiła w czasie odbudowy zmienić strukturę przestrzenną. Wezwała przedstawicieli żydowskiej społeczności i zaproponowała im przeniesienie cmentarza na drugą stronę rzeczki Kamionki. Choć wezwani żydowscy seniorzy zdecydowanie odmówili przenosin, księżnej udało się uzyskać zgodę innego członka starszyzny kahalnej, Kardyszewicza i pomimo protestów, a nawet zamieszek przez ówczesny cmentarz przeprowadzono szeroką aleję. Zaprzestano pochówków w tym miejscu, a na Kardyszewicza społeczność żydowska rzuciła klątwę.  Aby wynagrodzić Żydom popełnione świętokradztwo, księżna postanowiła wybudować synagogę. Żydzi z początku odmawiali przyjęcia takiego prezentu, ale gdy piękny i duży budynek oddano do użytku, Żydzi dali się przebłagać i zaczęli odprawiać tam modły. Nowy cmentarz założono przy dzisiejszej ulicy Polnej, przy drodze w kierunku prawosławnego sanktuarium na Świętej Górze Grabarce. Podobnie, jak większość ludności żydowskiej, również i cmentarz nie przetrwał pożogi II wojny światowej.

Siemiatycze znalazły się pod okupacją niemiecką 11 września 1939 roku. Przez następne 12 dni, do momentu zajęcia miasta przez Armię Czerwoną, Żydzi poznali przedsmak terroru niemieckiego. Represje antyżydowskie nie ustały po zajęciu miasteczka przez Rosjan. Nowe władze skrępowały ekonomiczną działalność Żydów przez wysokie podatki, deportowały także wielu żydowskich przedsiębiorców i kupców. Druga okupacja niemiecka zaczęła się w Siemiatyczach 23 czerwca 1941 roku. Wkraczające w ślad za Wehrmachtem grupy operacyjne organizowały pogromy Żydów, a 29 czerwca dokonały egzekucji Żydów, oskarżonych o działalność komunistyczną.Do lipca 1942 roku Żydzi w Siemiatyczach zajmowali swoje domy, jednak musieli już je oznakować.

W sierpniu władze utworzyły zamknięte getto. Stłoczono tam nie tylko Żydów siemiatyckich, lecz także zwiezionych z Drohiczyna, Mielnika, Nurzca, Grodziska, ze wsi Siemiony i innych okolicznych wsi. W listopadzie Niemcy rozpoczęli wysiedlanie ludności getta. 3 listopada, doszło do buntu. Wielu Żydów próbowało sforsować druty i uciec. Zginęło wtedy kilkaset osób, jednakże około 300 Żydom udało się wymknąć poza getto. W kolejnych tygodniach pozostałą ludność getta wywieziono do obozu zagłady w Treblince. Holocaust przeżyło niewiele ponad 100 osób, które po wojnie wyemigrowały z Polski.

Pozostałości żydowskiej nekropolii, otoczone kamiennym murem i bramą z czterema gwiazdami Dawida, zamykają ten maleńki ogród cmentarny. Tuż przy wejściu, z kilkunastu zachowanych nagrobków, wybudowano pomnik upamiętniający Żydów Siemiatycz. Poza tym brak jest śladów pochówków. Teren cmentarza porośnięty jest drzewami. 

Początki osadnictwa żydowskiego w Sochaczewie toną w mrokach dziejów. Z pewnością Żydzi mieszkali tu już w średniowieczu, o czym świadczyksiążęcy przywilej, nadany im w pierwszej połowie XV wieku. Kahał z Sochaczewa jest po raz pierwszy wzmiankowany w 1507 roku. Na przestrzeni wieków liczba wyznawców judaizmu stopniowo wzrastała. U schyłku I Rzeczpospolitej stanowili oni aż 86% całej populacji. Począwszy od średniowiecza Żydzi dominowali w handlu i rzemiośle. Pod koniec XIX wieku Sochaczew stał się jednym z ważniejszych ośrodków chasydzkich. W 1883 roku w mieście osiedlił się rabin Abraham Bornstein, zięć Menachema Morgensterna z Kocka i uczeń Henocha z Aleksandrowa. Z inicjatywy Bornsteina w Sochaczewie powstała wyższa szkoła religijna. Uznanie przyniosły mu też dwa dzieła o tematyce religijnej: "Awne Nezer" i "Egle Tal". Wkrótce wokół Bornsteina skupiła się liczna grupa chasydów. Dynastię sochaczewskich cadyków kontynuowali jego potomkowie: Samuel i Dawid.

Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu Sochaczewa przez nazistów, Żydzi zostali poddani licznym represjom. W styczniu 1940 roku na terenie miasta utworzono getto, w którym stłoczono około dwóch tysięcy osób. Część Żydów wywieziono do getta w Żyrardowie, a pozostałych deportowano w lutym 1941 roku do Warszawy, skąd trafili potem do obozów zagłady. Holocaust przeżyli nieliczni. 

Cmentarz żydowski w Sochaczewie powstałna przełomie XV i XVI wieku, a pierwsze wzmianki o nekropolii pochodzą z 1564 roku. Jest to zatem jedna z najstarszych polskich nekropolii żydowskich, którą data powstania plasuje obok cmentarza Remu w Krakowie czy Tykocinie. Historyczną wartość cmentarza podkreślał znany przedwojenny historyk Majer Bałaban,pisząc w 1929 roku: "Chcąc zbadać historię warszawskiej gminy żydowskiej przed założeniem cmentarza na Pradze, musimy dokładnie przestudiować epitafia w Grodzisku lub Sochaczewie".

Cmentarz zlokalizowany jest przy ul. Sierpniowej. Ma on powierzchnię 3,0 ha. W średniowieczu teren ten leżał poza miastem, jak podają materiały archiwalne "za zamkiem". Cmentarz był niezwykle ważnym miejscem pochówku dla całego Mazowsza. Wpływ na to miał obowiązujący w Warszawie od 1527 do 1780 roku przywilej de non tolerandis Judeis, zakazujący Żydom zarówno mieszkania w mieście, jak i oczywiście pochówku bliskich. Ci, którzy przebywali w Warszawie nielegalnie, grzebali więc swoich zmarłych na sochaczewskim cmentarzu. Jednak nawet po zakupieniu gruntów pod cmentarz żydowski w Warszawie na Bródnie, niektórzy Żydzi ze stolicy grzebani byli nadal w Sochaczewie. Kierowała nimi chęć złożenia szczątków swych zmarłych w pobliżu rodzinnych grobów, jak również niechętny stosunek do dokonywania pochówków "na pustym polu" na Bródnie. Nekropolia w Sochaczewie jest miejscem spoczynku osób szczególnie zasłużonych dla społeczności żydowskiej. Pochowano tu wielu miejscowych rabinów, między innymi Mosze Charyfa czy Eliezera ha-Kohena Lipskera. Tu również spoczął zmarły w 1910 roku Abraham syn Zewa Nachuma Bornstein - cadyk z Sochaczewa. Podobnie jak w innych gminach żydowskich, także w Sochaczewie istniało bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza.

Podczas II wojny światowej naziści zdewastowali cmentarz. Żydzi zostali zmuszeni do wyrywania macew, które następnie wykorzystano do prac budowlanych. Zniszczono także ohel cadyka Eliezera ha-Kohena Lipskera. Cmentarz był też miejscem licznych egzekucji. Po wyzwoleniu na terenie cmentarza znajdowało się jeszcze wiele nagrobków. Większość z nich w ciągu kolejnych lat została rozkradziona lub wrzucona do Bzury. W 1981 roku Urząd do spraw Wyznań uznał cmentarz za nieistniejący. Dopiero starania miejscowych społeczników oraz Żydów pochodzących z Sochaczewa pozwoliły na ocalenie i zabezpieczenie ostatnich śladów tej nekropolii. Do dziś zachowało się na niej jedynie 10 nagrobków. Najstarszy z nich pochodzi z 1810 roku.

Korzystająć z portalu "Wirtualny sztetl" możemy sporo dowiedzieć się o historii społeczności żydowskiej Piotrkowa. Żydzi osiedlali się tu już w XVI wieku. Ten okres zakończył się jednak pogromem, dokonanym przez wojska koronne w kwietniu 1657 roku. Żydzi zostali posądzeni o sprzyjanie i pomoc wojskom szwedzkim, za co życiem zapłaciło blisko 50 rodzin. Na stałe Żydzi osiedlali się na terenie jurydyki starościńskiej od 1679 roku, na mocy przywileju króla Jana III Sobieskiego. Obok Piotrkowa powstała wówczas duża dzielnica, zwana Miastem lub Miasteczkiem Żydowskim. Jeszcze przed "potopem szwedzkim" odnotowano w aktach parafialnych przypadki chrztu osób pochodzenia żydowskiego. W latach 1727-1796 zarejestrowano w aktach metrykalnych fary 53 przypadki chrztu wśród Żydów. Wśród konwertytów przeważali ludzie młodzi. W 1840 roku teren Miasta Żydowskiego przyłączono do Piotrkowa Trybunalskiego. Pod koniec XVIII wieku Żydzi zajmowali się drobnym handlem i rzemiosłem domowym. W XIX wieku byli założycielami pierwszych fabryk. W 1928 roku 65% ogółu zarejestrowanych rzemieślników i kupców stanowili Żydzi. W latach kryzysu gospodarczego zaplecze finansowe rzemiosła zostało zrujnowane. Zaczęło ulegać ponownej stabilizacji dopiero po 1938 r., kiedy to powstały dwie kasy chrześcijańskie i trzy żydowskie.

W mieście działały liczne żydowskie drukarnie, w których tłoczono Biblię, Talmud, literaturę rabiniczną, dzieła literatury hebrajskiej i żydowskiej. Pierwsza z nich założona została w 1864 roku przez Fajwla Bełchatowskiego i Chaima Frenkla. Właścicielami kolejnych byli m. in. Jakub Cederbaum, Mojżesz Rozensztajn, Abram Markus Horowicz, Joachim Iser Szternfeld. Salomon Blum czy Eliasz Pański. Dzięki znacznej ilości drukarni Piotrków miał również duże tradycje w wydawaniu prasy. Wychodziły tu między innymi: „Głos żydowski”, „Unzer Jidisze Sztyme”, „Literatur und Leben”, „Die Jidisze Sztyme”, „Piotrków Jidisze Sztyme”, „Piotrkower Weker”, „Unzer Zejtung”, „Radomer Sztyme, „ Tomaszower Wert”, „ Tomaszower Wochenblat”.

Piotrkowska gmina żydowska skupiała utalentowanych i wybitnych ludzi. Należeli do nich: Tewele Berliner, znany talmudysta. Eliezer Paczanowski czy Eliezer Urbach, autor dzieła talmudystycznego „Chidusze Ru”. Piotrkowscy Żydzi mieli szczęście do wybitnych rabinów. Byli wśród nich: Meir Getz (1685-1732), wybitny talmudysta Chananja Lipe Majzels (vel Hanania Liepmann Miesels), Abraham Cwi Pacanowski (1777-1819), Izaak Kaczka, Eliezer Szulim Morgenstern, Chaim Elizer Waks (1820-1889), Simcha Jair Rosenfeld (1831-1911), Menachem Mendel Temkin (1861-1922), Meir Szapiro (1887-1934). Ostatnim rabinem Piotrkowa był Mosze Chaim Lau. Piotrków gościł szanowanych i słynnych w środowisku żydowskim cadyków. Byli nimi kolejno: Chaim Dawid Bernard (?-1858), Mojsze Brukman, zwany tak od swojego brukarskiego zawodu (?-1880), Berysz Tornhajm z Wolborza (?-1887) i talmudysta Meier Finkler z Radoszyc (?-1924). Największą renomę zyskał Chaim Dawid Bernard, zwany Działoszyner. Na miejscowym cmentarzu znajduje się ohel wystawiony mu przez miejscowych Żydów.

Ludność żydowska zorganizowała własne szkoły dla dzieci. W 1914 roku do chederów uczęszczało 50 chłopców. W 1921 roku do trzech szkół wyznania mojżeszowego uczęszczało w sumie 1.087 dzieci. Funkcjonowały dwie szkoły żeńskie: im. Marii Konopnickiej i im. Berka Joselewicza oraz szkoła męska im. Stanisława Staszica. W 1919 roku powstała Szkoła Ludowa „Herzujan”. Działała ona przy Towarzystwie „Tarbut”. W Piotrkowie funkcjonowało także Gimnazjum Koedukacyjne Towarzystwa Szkół Żydowskich oraz szkoła średnia - Szkoła Rzemiosł, działająca przy Towarzystwie Szerzenia Prawa Zawodowego i Rolnego wśród Żydów.

W okresie międzywojennym w Piotrkowie działały liczne żydowskie partie polityczne, organizacje i stowarzyszenia: Socjalistyczna Partia Pracy, Bund, Mizrachi, Związek Ortodoksów, Liga Pracującej Palestyny, Towarzystwo Dobroczynności dla Żydów, Zarząd Ochrony im. Grossera, Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej, Ostatnia Przysługa, Ort, Pokój Wiernych Izraelitów, Towarzystwo Żydowskich Szkół Średnich, Żydowskie Towarzystwo Skautowe. Działał także szpital żydowski, funkcjonowały dwie synagogi.

Piotrkowscy Żydzi aktywnie działali także w samorządzie lokalnym. Wśród samorządowców wyróżniali się: Jakub Berliner, Mojżesz Feinkind, Aleksander Landsberg, Markus Majeran, Icek Muszyński, Abram Pinkusiewicz, Zelman Staszewski, Załma vel Zelman Tenenberg i Abram Wajshof.

Zagładę lokalnej społeczności żydowskiej przyniosły lata okupacji hitlerowskiej. Już w październiku 1939 roku utworzono w Piotrkowie getto żydowskie. Było to pierwsze getto w okupowanej Polsce. 31 marca 1942 roku wydano rozporządzenie, nakazujące przeniesienie się na teren getta Żydom zamieszkałym poza jego obrębem. Getto piotrkowskie posiadało Radę Starszych. Funkcjonowała w nim policja porządkowa. Szacuje się, że we władzach Judenratu łącznie z policją pracowało około 500 osób. Pierwszym prezesem Rady Starszych był Zalma Tenenberg, aresztowany 5 lipca 1941 roku. Jego miejsce zajął Szymon Warszawski, który został w grudniu 1944 roku deportowany do obozu w Buchenwaldzie.  Na początku istnienia getta mieszkało w nim 9.376 osób. Byli to głównie mieszkańcy Piotrkowa. Na przełomie 1939 i 1940 roku zaczęto przesiedlać do getta piotrkowskiego Żydów z Łodzi i miejscowości podłódzkich, a także z Poznania, Gniezna, Bydgoszczy, Nakła, Szubina i Kalisza. Do połowy 1940 roku przesiedlono tutaj 4.770 Żydów. W chwili likwidacji tutejsze getto liczyło ok. 29.000 mieszkańców. Getto piotrkowskie zlikwidowano w dniach 15-21 października 1942 roku. Około 22.000 osób wywieziono do ośrodka zagłady w Treblince. 150 osób rozstrzelano, a dla pozostałych utworzono obozy pracy. Blisko 3.000 osób pozostało do 1944 roku w tak zwanym „małym getcie”.

W piotrkowie istniały dwa cmentarze żydowskie. Tzw. Stary Cmentarz założono w 1679 roku. Ostatni pochówek odbył się na nim w 1792 roku. Cmentarz znajdował się przy synagogach. W pierwszej połowie XIX wieku został on przeniesiony i na tym miejscu ulokowano nową ulicę. Obecnie znajduje się tutaj skwer za synagogami. Stary cmentarz był miejscem pochówku między innymi rabinów: Hirszi Piotrkowera, jego syna rabina Nosn Nuty, Jankewa Mizurik, całej dynastii Katz, Jehudy Katza, szczycącego się tytułem "Wielkiego Lwa", Efraima Fiszla, Szaula z Przedborza, jednego z dwunastu rabinów, którzy nałożyli ekskomunikę na Jakuba Franka i wielu mędrców i uczonych. Wiele nagrobków było ozdobionych polskim orłem i piękną ornamentyką. W czasie okupacji, Niemcy usunęli macewy z grobów i wykorzystali je do ułożenia chodnika przez cmentarz. We wrześniu 1997 roku w miejscu cmentarza umieszczono pamiątkową tablicę z brązu.

Drugim cmentarzem żydowskim w Piotrkowie jest tzw.Nowy Cmentarz Żydowski. Nekropolia ta powstała w latach 1791-1792 i należy do najciekawszych zabytków żydowskiej sztuki sepulkarnej w Polsce. Mimo wielu zniszczeń, na powierzchni ponad 3,5 ha do dziś zachowało się około trzech tysięcy nagrobków, zachwycających artyzmem wykonania. Najstarszy nagrobek pochodzi z 1794 roku. Na macewach wyryto inskrypcje w języku hebrajskim, niemieckim, rosyjskim i polskim. Jest tu ohel cadyka Chaima Dawida Bernharda (1758-1858), odbudowany w latach powojennych przez Saula i Roberta Dessau. Na cmentarzu znajdują się także zbiorowe mogiły ofiar Holocaustu. Podczas II wojny światowej Niemcy zdewastowali i zniszczyli znaczną część cmentarza. Teren jest ogrodzony ceglanym murem z dwoma bramami. Po wojnie na cmentarzu wystawiono pomnik - symboliczną mogiłę z tablicą pamiątkową ku czci Żydów z getta piotrkowskiego, którzy z rąk Niemców padli ofiarą wielu egzekucji w latach 1940-1943. We wrześniu 1997 roku przy bramie cmentarnej umieszczono pamiątkowe tablice z brązu, upamiętniające miejsce kaźni narodu żydowskiego.

Tarnogród, lokowany w 1567 roku jako miasto królewskie, w 1569 roku otrzymał od króla Zygmunta II Augusta przywilej de non tolerandis Judaeis, zakazujący Żydom osiedlania się oraz budowania i kupowania domów w obrębie murów miejskich. Jednakże edykt ten nie był w pełni respektowany. Jak wskazują zachowane dokumenty, już w chwili założenia miasta, osiedlili się tu pierwsi Żydzi, będący właścicielami dwóch posesji. Przywilej de non tolerandis Judaeis został oficjalnie zniesiony w 1580 roku przez króla Stefana Batorego, który jednocześnie nadał miejscowym Żydom dodatkowe przywileje, zezwalając starozakonnym z Tarnogrodu „osiadać, domy nabywać, budować i handle prowadzić”. W 1589 roku Tarnogród został włączony do Ordynacji Zamojskiej, a ówczesny właściciel miasta - Jan Zamoyski, zezwolił na osiedlenie się w mieście potomkom pierwszego żydowskiego mieszkańca: Abrahamowi i Efraimowi Moszkowiczom. Choć pod koniec XVI wieku, ludność żydowska w Tarnogrodzie stanowiła zaledwie ok. 1 % ogółu mieszkańców, dzięki dogodnym warunkom umożliwiającym rozwój rzemiosła i handlu, tutejsza gmina żydowska szybko rozwijała się. Pod koniec XVI lub na początku XVII wieku powstały tu najważniejsze instytucje gminne, skupione w dzielnicy żydowskiej, znajdującej się na wschód od rynku głównego. W 1648 roku społeczność żydowska miasta stanowiła już 15% ogółu mieszkańców. Być może już w latach 80. XVI wieku, a z całą pewnością przed 1627 rokiem, została tu zbudowana pierwsza drewniana synagoga.

W 1648 roku, w czasie ataku wojsk Chmielnickiego, gmina żydowska w Tarnogrodzie poniosła dotkliwe straty. Zostało wówczas zamordowanych ponad 550 Żydów, tj. niemal wszyscy mieszkańcy Tarnogrodu wyznania mojżeszowego. Spalono też synagogę oraz należące do Żydów domy. Wkrótce jednak, prawdopodobnie już w drugiej połowie XVII wieku, w Tarnogrodzie powstała nowa gmina. W 1686 roku wzniesiono nową, zachowaną do dziś murowaną bożnicę. Żydzi tarnogrodzcy prowadzili zakrojoną na szeroką skalę działalność handlową, a przedstawiciele gminy zajmowali ważną pozycję w organie administracji żydowskiej, jakim był Waad Arba Aracot (Sejm Czterech Ziem).

W ciągu XIX wieku, liczba ludności żydowskiej w Tarnogrodzie zwiększała się systematycznie, by pod koniec stulecia osiągnąć blisko 2.000 osób, stanowiących ponad 40% mieszkańców miasta. Podobnie jak w innych ośrodkach regionu, większość rodzin żydowskich utrzymywała się z handlu. W dwudziestoleciu międzywojennym ludność żydowska stanowiła już blisko 50% populacji Tarnogrodu. Na zmniejszenie się tej liczby wpłynęła jednak znacząco zapoczątkowana w latach 30. masowa emigracja zarobkowa. W tym czasie w Tarnogrodzie znajdowały się 2 synagogi, 2 domy modlitwy, dom rabina, przytułek i dom pogrzebowy, działały tu także prywatne domy modlitwy i liczne chedery. W miasteczku funkcjonowało kilkadziesiąt żydowskich sklepów, istniała tu także mała drukarnia żydowska. Działały tu też wszystkie najważniejsze żydowskie partie i organizacje polityczne: Agudas Isroel, Bund, Poalej Syjon, Mizrachi. Pod auspicjami partii w mieście działały liczne instytucje kulturalno-oświatowe oraz młodzieżowe organizacje syjonistyczne, m.in. Ha-Szomer ha-Cair. 

Zagładę ludności żydowskiej przyniosły lata okupacji hitlerowskiej. Po zajęciu Tarnogrodu przez Niemców 15 września 1939 roku, Niemcy spalili część miasta, łącznie z budynkami znajdującymi się na terenie dzielnicy żydowskiej. Miała też wtedy miejsce pierwsza masowa egzekucja. W maju 1942 roku utworzono tu getto, w którym umieszczono ponad 2.500 osób z Tarnogrodu i okolicznych wsi, a także z Łodzi, Włocławka, Kalisza i Biłgoraja oraz Żydów z Austrii. Likwidacja getta rozpoczęła się na początku listopada 1942 roku egzekucją ok. 800-1000 mężczyzn, kobiet i dzieci. Wszystkich pozostałych przy życiu mieszkańców getta przepędzono pieszo do Biłgoraja, skąd zostali przewiezieni do obozu zagłady w Bełżcu. W sumie, w czasie wojny i okupacji zginęło ok. 2.600 Żydów tarnogrodzkich, z czego ok. 1.600 rozstrzelano na miejscu, a ok. 1.000 zostało zamordowanych w obozach zagłady.

Choć przywilej na założenie kirkutu Żydzi tarnogrodzcy otrzymali w 1686 roku, jednakże cmentarz istniał tu już prawdopodobnie od 1588 roku. Został on niemal całkowicie zdewastowany przez Niemców w czasie II wojny światowej. W 1985 roku teren dawnego cmentarza ogrodzono i umieszczono tu odnalezione na obszarze miasta ok. 100 macew oraz ich fragmenty. Część macew wmontowanych w mur cmentarny, tworzy rodzaj „ściany pamięci”. Na kirkucie znajduje się pomnik ku czci Żydów z Tarnogrodu zamordowanych przez Niemców w 1942 roku. 

Powyższe informacje zaczerpnąłem z portalu Wirtualny Sztetl. 

Prawdopodobnie, Żydzi mieszkali w Baligrodzie już od momentu jego powstania, bowiem już 1605 roku (a więc jeszcze przed lokowaniem miasteczka) w dokumentach wzmiankowany jest Żyd Zelman. Zapewne do końca XVIII wieku podlegali oni kahałowi leskiemu, następnie baligrodzka żydowska społeczność uzyskała samodzielność. Na początku XVIII wieku Żydzi stanowili ok. 28% mieszkańców Baligrodu, jednakże zniszczenie miasteczka w czasie wojny północnej spowodowało znaczny ubytek ludności. W 1808 roku baligrodzki kahał posiadał już łaźnię i szpital, czyli dom ubogich. W 1870 roku mieszkało w miasteczku 147 rodzin żydowskich i tylko 90 chrześcijańskich, natomiast w 10 lat później było 564 Żydów i 544 chrześcijan. W latach 1870-1898 właścicielem dóbr baligrodzkich był Żyd Hersch Grossinger. Nabył on także folwarki w okolicznych wsiach: Bystrem, Cisnej, Huczwicach, Mchawie, Rabem i Stężnicy. Po jego śmierci majątek odziedziczyli synowie: Lazar i Chaim. Od 1895 roku działało tu Towarzystwo Kredytowe, w którym przeważali Żydzi, zaś w rok później założono Towarzystwo Zaliczkowe, którego prezesem był Juda Hersch Mittman. Pod koniec XIX wieku w mieście była prowadzona przez Lipa Meiselsa gospoda, Hinde Weithmann miała dom zajezdny i gospodę, poza tym były dwie winiarnie i kilkanaście żydowskich sklepów. Piekarzem był Hersch Blank, rzeźnikiem Isaak Morgenbesser, a krawcem Juda Falek. W 1900 roku w całej gminie żyło 2.484 Żydów, natomiast w miasteczku 988, stanowiąc 61,5% ogółu mieszkańców. Przed wybuchem I wojny światowej ich liczba wzrosła do około 1.100 osób, następnie w 1921 roku spadła do 515 osób, głównie w wyniku emigracji. Przed wybuchem II wojny światowej w Baligrodzie mieszkało około 990 Żydów. W czasie II wojny światowej w Baligrodzie znjadował się punkt zborny dla Żydów z bieszczadzkich wsi. Latem 1942 roku hitlerowcy wywieźli stąd ok. 1.200 Żydów do obozu w Zasławiu. Na miejscowym cmentarzu żydowskim przeprowadzono później doraźne egzekucje Żydów i Polaków. Po wojnie społeczność żydowska nie powróciła już do Baligrodu. Warto wiedzieć, że z Baligrodu pochodzą Rothowie, rodzice matki Michaela Schudricha, obecnego naczelnego rabina Polski.

Zapewne na początku XVIII wieku została zbudowana pierwsza synagoga, której istnienie jest potwierdzone źródłowo w 1870 roku. W owym czasie baligrodzka gmina żydowska miała też cmentarz i szkołę wyznaniową, do której uczęszczało 40 uczniów. Kolejna synagoga, murowana, pochodziła z przełomu XIX/XX wieku i stała w północno-zachodnim narożniku rynku, przy ulicy wiodącej na cmentarz żydowski. Została ona zdewastowana przez Niemców, a jej ruinę rozebrano po wojnie. Przed wojną w miasteczku funkcjonowała też mykwa - łaźnia rytualna.

Cmentarz żydowski w Baligrodzie powstał w XVIII wieku, na wzgórzu położonym w odległości około 200 metrów na północny-zachód od rynku. W trakcie II wojny światowej część macew z cmentarza posłużyła Niemcom do brukowania rynku. Pomniki te - przykryte później asfaltem - pozostają tam do dziś. Dewastacja nekropolii trwała także po wyzwoleniu. Jeszcze przez wiele lat niektórzy mieszkańcy Baligrodu i okolicznych miejscowości wyrywali z ziemi nagrobki i wykorzystywali je do prac budowlanych czy utwardzania podwórek. Opuszczony cmentarz zarastał roślinnością, a znaczna jego część stawała się trudno dostępna. Katastrofalny stan nekropolii uległ zmianie dzięki społecznikom ze Stowarzyszenia Magurycz, wspomaganym przez inne organizacje społeczne, miejscową administrację, nadleśnictwo, OSP. Od 2006 roku prowadzą oni prace porządkowe na cmentarzu. W 2009 roku dotację finansową przekazał Naczelny Rabin Polski Michael Schudrich. Do dziś na powierzchni około 1 ha zachowało się około 250 nagrobków, z czego około 100 w postaci rozbitych fragmentów. Analiza lokalizacji macew pozwoliła wyróżnić najstarszy - położony u podnóża wzgórza - sektor cmentarza. Znajdują się w nim nagrobki osób zmarłych w pierwszej połowie XVIII wieku. Pochówki późniejsze miały miejsce w wyższych partiach wzniesienia. Najstarsza zidentyfikowana macewa upamiętnia Aharona syna Izraela, zmarłego w dniu 3 listopada 1731 roku (5 Cheszwan 5492 roku według kalendarza hebrajskiego). Znaczna część macew to prawdziwe dzieła sztuki kamieniarskiej, z wyjątkowo pięknym i głębokim reliefem oraz epitafiami wyrytymi w języku hebrajskim. Zwracają uwagę nagrobki z inskrypcjami wykonanymi wypukłą czcionką. W dolnej części znajduje się pięć nagrobków z wapienia, w tym jeden w formie tumby, czyli półwalca. 

Powyższe informacje zaczerpnąłem z portali Wirtualny Sztetl oraz Kirkuty.

Pierwsza wzmianka o gminie żydowskiej w Łomży pochodzi z 1494 roku. Łomżyńscy Żydzi mieli już wówczas synagogę oraz cmentarz grzebalny. W 1556 roku król Zygmunt II August nadał Łomży przywilej de non tolerandis Judaeis. Większość łomżyńskich Żydów przeniosła się wówczas do pobliskiej Piątnicy. Z czasem zakaz osadnictwa żydowskiego w Łomży został wycofany. Na początku XIX wieku Żydzi stanowili około10% mieszkańców miasta. W okresie Księstwa Warszawskiego Żydzi otrzymali zgodę na ponowne ustanowienie gminy. Do chwili założenia własnego cmentarza, co nastąpiło w I połowie XIX wieku, łomżyńscy Żydzi chowali zmarłych na cmentarzu w Śniadowie. 

W połowie XIX wieku Żydzi stanowili już ponad 40% ludności Łomży. Zdominowali oni handel, a do najbogatszych kupców należeli: Moszko Koliński, Eliasz Lewkowicz, Jankiel Kokoszka, Mendel Goldman, Icko Lewkowicz, Josef Nathan Kohn , Lejbko Kufman, Chaskiel Jakobi Nejman, Kiwe Jakobi Nejman. 

W latach 1840-1846 wybitnym łomżyńskim rabinem był Beniamin Diskin. Został on zaproszony przez władze carskie do uczestnictwa w Radzie Rabinów z całej Europy, która zebrała się w Petersburgu w 1843 roku. W 1867 roku urząd rabina objął Eliahu Chaim Maisel, który uznawany był za jednego najwybitniejszych rabinów rosyjskich. Kolejnym znanym rabinem Łomży został Lejba Abramowicz Rakowski, który na skutek konfliktu z chasydami opuścił Płock. W 1880 roku rabinem Łomży został Elizer Symcha Rabinowicz, autor m. in. "Bikurej Jaakow" i "Hilchot Erec Israel". W latach 1887-1910 urząd rabina objął Michael Tenenbaum. Był zagorzałym przeciwnikiem syjonizmu, haskali oraz asymilacji. Po jego śmierci, w 1910 r., na urzędzie zastąpił go Jehuda Lejb Gordon i funkcję tę pełnił do wybuchu I wojny światowej.

W 1880 roku wzniesiono wielką synagogę. Co ciekawe, już w 1832 roku znany architekt Henryk Marconi stworzył projekt synagogi w stylu mauretańskim, który nie doczekał się jednak realizacji. Przy wielkiej synagodze działała jesziwa. Oprócz tej synagogi istniała druga, zlokalizowana na przedmieściach Łomży. Na przełomie XIX i XX wieku Żydzi stanowili już prawie połowę mieszkańców miasta. Oprócz handlu, dominowali oni także w łomżyńskim przemyśle. Wśród żydowskich robotników dużą popularnością cieszył się założony w Wilnie w 1897 roku Powszechny Ogólnopolski Związek Robotniczy "Bund". Coraz silniejsze wpływy zdobywał też zrodzony w XIX wieku ruch syjonistyczny. Nadzieje syjonistów ożywiła zwłaszcza deklaracja Balfoura z 1917 roku, w której rząd Wielkiej Brytanii opowiedział się za odtworzeniem państwa żydowskiego w Palestynie. Największymi wpływami wśród łomżyńskich Żydów cieszyli się jednak ortodoksi. 

W okresie wojny polsko-bolszewickiej ludność żydowska prezentowała różne postawy. Gdy w pierwszej połowie sierpnia 1920 roku wojska bolszewickie wkroczyły na Mazowsze, były entuzjastycznie witane przez znaczną część społeczeństwa żydowskiego. Żydzi wchodzili do komitetów rewolucyjnych, urzędów oraz wstępowali do milicji ludowej. W opozycji do tej części społeczeństwa pozostawali bogaci Żydzi. 

W łomżyńskiej gminie żydowskiej przez wiele lat dominowali ortodoksi. Dopiero w 1932 roku w wyborach wygrał Poalej Syjon-Cerej Syjon, który zawiązał koalicję z ugrupowaniem rzemieślników postępowych. W 1936 roku do zarządu weszli przedstawiciele Bundu. Pierwszym rabinem Łomży w okresie międzywojennym był Jehuda Lejb Gordon. W 1925 roku wyjechał on do USA, żeby zebrać fundusze na rzecz łomżyńskiej jesziwy. W czasie podróży zmarł, a na urzędzie zastąpił go Aron Bakszta, który okazał się zaciętym przeciwnikiem syjonizmu i zwolenników Mizrachi. W 1930 roku kolejnym łomżyńskich rabinem został Mojżesz Szackes, który deklarował bezpartyjność, ale wspierał finansowo palestyński fundusz narodowy Keren ha-Jesod. Bardzo ważnymi aspektami działalności społeczności żydowskiej w okresie międzywojennym były spółdzielczość i dobroczynność. Nastąpił także rozkwit kultury żydowskiej. Działały dwie żydowskie biblioteki. W latach 1921-1939 w mieście ukazywała się żydowska gazeta wydawana w języku jidysz „Lomżer Sztyme”. Działały także amatorskie zespoły teatralne, a wśród młodzieży dużą popularnością cieszyły się organizacje sportowe.  

W latach poprzedzających wybuch II wojny światowej lojalność Żydów wobec państwa polskiego manifestowana była poprzez udział w zbiórkach na rzecz Funduszu Obrony Narodowej. Młodzi Żydzi nie uchylali się także od służby wojskowej. Podczas II wojny światowej, we wrześniu 1939 roku, w okolicach Łomży doszło do ciężkiego starcia pomiędzy polskimi i niemieckimi oddziałami. W wyniku ataków powietrznych zniszczona została wielka synagoga. Ostatecznie na podstawie układu o rozgraniczeniu strefy wpływów pomiędzy III Rzeszą a ZSRR, Łomża weszła w skład sowieckiej strefy okupacyjnej. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, w czerwcu 1941 roku, do Łomży wkroczyli hitlerowcy. W połowie lipca 1941 roku z rozkazu władz niemieckich powołany został Judenrat, na czele którego stanął Mendel Moszyński. Powstała także policja żydowska, której komendantem został mianowany Salomon Herbst. W sierpniu 1941 roku Niemcy utworzyli w Łomży getto. W efekcie zgromadzono w nim ok. 10000 Żydów z miasta i okolic. Jeszcze w czasie istnienia getta ok. 3800 Żydów zginęło z rąk okupanta. Likwidacja getta nastąpiła w listopadzie 1942 roku. Szacuje się, że do obozu przejściowego w Zambrowie deportowano ok. 8000 osób. Po likwidacji obozu, w styczniu1943 roku, większość łomżyńskich Żydów została przetransportowana do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau.

W Łomży zachowały się dwa cmentarze żydowskie.  Stary cmentarz żydowski powstał w 1830 roku, na wysokim brzegu Narwi. Nekropolia została zniszczona w okresie II wojny światowej, a proces dewastacji trwał także po wyzwoleniu. Pod koniec lat 80. minionego stulecia teren nekropolii uporządkowano. Ustawiono około 140 odnalezionych pomników nagrobnych i wytyczono alejki.

Nowy cmentarz żydowski powstał w końcu XIX wieku i funkcjonował do czasów Zagłady. Pochowano na nim między innymi przodków prezydenta Izraela Chaima Herzoga oraz ojca znanej aktorki Idy Kamińskiej. 

W czasie wizyty w Łomży zwiedziliśmy tylko pierwszy z tych cmentarzy. Więcej informacji, zaczerpniętych tak jak powyższe z portali "wirtualny sztetl" i "kirkuty" zamieszczam w podpisach zdjęć.

Nie wiadomo, kiedy pierwsi Żydzi przybyli do Jedwabnego. Julius Baker i Mosze Tzinowitz na łamach "Księgi Pamięci Jedwabnego" podają, że: "kiedy Jedwabne uzyskało prawa miejskie w 1736 roku, wielu Żydów przeniosło się do miasta z Tykocina. Jednak z innych źródeł wiemy, że już w 1664 roku kilka żydowskich rodzin wyjechało do Jedwabnego. Osiedlili się tu zapewne ze względu na cotygodniowe targi”. Według "The Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust" istotny rozwój społeczności żydowskiej w Jedwabnem przypada na koniec XVIII wieku. W 1808 roku w miejscowości żyło 325 wyznawców judaizmu, którzy stanowili 68% wszystkich mieszkańców. Oprócz handlu, jedwabieńscy Żydzi zajmowali się między innymi krawiectwem oraz wyrobem miodów i innych napojów alkoholowych.

W ciągu XIX wieku liczba Żydów w Jedwabnem radykalnie wzrosła - do 1.941 w 1897 roku. Pod koniec XIX wieku aż 77% mieszkańców Jedwabnego było pochodzenia żydowskiego. W wyniku emigracji zarobkowej do Ameryki oraz wydalenia Żydów z Jedwabnego przez Rosjan podczas I wojny światowej, liczba żydowskich mieszkańców miasta drastycznie spadła. Spis powszechny z 1921 roku odnotował w Jedwabnem już tylko 757 Żydów.

10 lipca 1941 roku w Jedwabnem miał miejsce pogrom, podczas którego życie straciło według różnych szacunków od 350 do 1600 Żydów. Część ofiar została spalona żywcem w stodole. Zbrodnia ta nie została ostatecznie wyjaśniona. Pogrom przeżyło jedynie 100 Żydów, których zgromadzono w getcie na terenie miasta. Przebywali oni w nim do 2 listopada 1942 roku, kiedy to zostali wywiezieni do obozu zbiorczego w Zambrowie, a następnie do obozu zagłady w Treblince.

Pochodzący z XIX wieku cmentarz żydowski w Jedwabnem znajduje się tuż obok miejsca, w którym w dniu 10 lipca 1941 roku dokonano pogromu na jedwabieńskich Żydach. Wiadomo, że przed wojną teren nekropolii był ogrodzony niewysokim parkanem, a bramę wieńczyły tablice z 10 przykazaniami. Obecnie od strony drogi cmentarz jest ogrodzony murem z potężnych bloków skalnych. Pozostałe granice wyznacza zniszczona siatka.